H’den E’ye Haşere
Sivrisinekler
Bulaşıcı hastalıkların insanlar ve hayvanlar arasında hızla yayılmasına neden olan faktörlerin başında vektör dediğimiz canlılar gelmektedir. İnsan ve hayvandan bol miktarda kan emmeleri, oldukça yüksek bir biyolojik potansiyele sahip olmaları, hızla üremeleri, bol miktarda yavru oluşturmaları, çok sayıda öldürücü ve salgın hastalığın etkenini taşımaları nedeniyle, kan emici vektörler içerisinde sağlık ve ekonomik yönden en önemli yeri dünya üzerinde varlığı bilinen 2.700 tür ile “sivrisinekler” almaktadır. Bugün bilinen ve sayıları sürekli artış gösteren 182 arbovirüs (eklembacaklılar aracılığı ile bulaştırılan virüsler) enfeksiyonundan 147’sine sivrisinekler vektörlük yapmaktadır.Sivrisineklerin patojen özellik (hastalık etkenlerini) kazanabilmeleri için en az bir kez kan emmeye ihtiyaçları vardır. Hastalığı iletilmesi için en az bir yumurtlama döngüsünün tamamlanması ve tekrar kan emilmesi gereklidir.Bundan dolayı yumurtlama, hastalık taşıyan sivrisineklerin çoğunda önemli bir olaydır.İşte vektör mücadele çalışmalarının organizasyonunun ana fikri, sivrisineklerin bu yumurtlama döngüsünü mümkün olduğunca çabuk bir şekilde kesintiye uğratılması temeline dayanmaktadır.
Erişkin sivrisineklerden sadece dişiler sürüngenlerden, kuşlardan, memelilerden ve insandan kan emerek beslenirler. Bu konaklara saldırarak yalnız kan emmek için konarlar.(Süreli; gelip geçici dış asalaklık); erkekleri bitkilerin yaprak ve çiçeklerinden bitki dokusu özsuyu alarak ya da üzüm gibi sulu meyvelerden beslenirler.
Genel olarak sivrisinekler 4 önemli hastalığın vektörlüğünü yaparlar.
Sıtma (Malaria)
Sarı Humma (Yellow Fever)
Dank Humması (Dengue)
Flariasis
Sivrisinekler holometabol böceklerdir. Yani tam başkalaşım gösterirler.
Sivrisineklerde Lavral Davranışlar
Yumurtadan çıkan larvalar üç gömlek değiştirerek dört larva evresi geçirirler. Dördüncü larva evresinden sonra pupa evresi gelir. Bu evre metamorfozun aktif evresidir ve pupa kılıfı içinde başkalaşımla ergine ait kısımlar ortaya çıkar. Daha sonra pupadan dişi ya da erkek olmak üzere erginler çıkar. Yumurtaların açılması ortalama 2 gün, larval evreler beslenmeye ve sıcaklığa bağlı olarak 10 gün-6ay, pupal evre 4-5 gün sürer. Yumurtadan ergine kadar olan kısa periyot en az iki haftadır. Yumurta, larva ve pupa evreleri sucul habitatta, ergin evresi ise karasal habitatta geçer.Sivrisinek yumurtalarının inkübasyon süresi, yani yumurtanın içindeki embriyonun gelişip larva olarak yumurtadan çıkmasına kadar geçen süre, türlerle, iklimsel koşullara, sınırlayıcı faktörlere, suyun fiziksel ve kimyasal durumuna göre değişiklik gösterir. Özellikle su sıcaklığının, yumurta inkübasyon süresi üzerinde 1. derece etkinliği vardır. 12 °C ile 32 °C arasındaki sıcaklıklar yumurtada embriyonun gelişmesi için uygun sıcaklıklar olarak kabul edilirse, optimal (ideal) sıcaklık 23-25 °C arasındadır. Bu sıcaklıkta inkübasyon süresi ortalama 2-3 gün sürmektedir. Ancak genelleme yapacak olursak inkübasyon süresi 1-4 gün arasında değişmektedir. Öte yandan Anopheles yumurtaları 36-48 saat, Culex yumurtaları 16-24 saat sonra açılırlar.Sivrisinek dişileri yalnız durgun ya da çok yavaş akıntılı sularda yumurtlarlar. Larvalar ve pupalar yumurtaların bırakıldığı sularda yaşar ve gelişirler.
Sivrisinek sorunu bulunan herhangi bir bölgede yapılacak mücadele çalışmalarının birinci basamağı sivrisinek sucul evre habitatlarının tespit edilmesi ve haritalandırılmasıdır. Haritalandırma çalışmalarında asla unutulmaması gereken iki temel kural bulunmaktadır.Haritaların mümkün olduğu kadar ayrıntılı hazırlanması, Sivrisinek larvalarının akla hiç gelmeyecek su odaklarında bile bulunabilecekleridir.
Her çeşit göl, bataklık, doğal çukurlarda, taş oyuklarında, ağaç kovuklarında, çayır ve ormanlarda birikmiş kar ve yağmur suları, yavaş akan suların kıyısında oluşan su bitkileri ve yosunlarla sarılmış durgun su odakları, yapay su kıyıları, bırakılmış kuyular, kullanılan ya da bırakılmış sarnıçlar, havuzlar, sulama kanalları, bodrum suları, çeltik üretim tarlaları, çeşme yalakları ve oyukları, konutların çevresinde bırakılan ya da atılan fıçı kova gibi içinde su birikebilecek her çeşit kap, otomobil mezarlıkları, açıkta kalan lağım suları, fabrika suları, drenaj kanalları gibi yerlerdeki temiz, az tuzlu, kirli sular, sivrisineklerin üreme yerleri(Jit)dirler. Bir saniyede 40 cm. hızla akan sularda larvalar tutunamazlar ve yaşama olanağı bulamazlar.
Sivrisineklerde Ergin Davranışlar
Sivrisineklerde Ergin Davranışlar
Sivrisinekler öğleden sonra ikindi sonu, güneş batarken akşama dönüş saatlerinde döllenirler. O gün erken saatlerde pupadan çıkmış olan dişiler güneş batarken uçmaya başladıkları sırada çevreden erkek sivrisinekler birer ikişer ortaya çıkarak çevrelerinde aşağı yukarı oynaşarak ve kendilerine özgü bir vızıltı sesi de çıkararak hızla uçmaya başlarlar. Çevreden tüm erkek sivrisinekler “çiftleşme dansı” denen bu uçuşmaya gelip katılırlar ve “esem” denen erkek sivrisinek birikimi oluştururlar. Culexlerde olduğu gibi kimi kez bu esemlerde sayıları o kadar artar ki bulut görünümü alırlar. Döllenecek dişiler erkeklerin çıkardığı bu sese çok duyarlıdır. Eseme doğru hızla yönelerek uçarlar ve esemin içine girerler. Seçtikleri erkek ile esemin içinde karın karına vererek uçarken çiftleşirler ve ayrılırlar. Döllenme tamamlandıktan sonra dişi yumurtlayabilmek için mutlaka kan emmesi gerekir, dolayısıyla en yakın konağa saldırarak ihtiyacını giderene kadar kan emer. Kan emme işlemi bittikten sonra jitin ( yumurtlama işlemini gerçekleştirebileceği ve suyun bulunduğu alan ) çevresinde kuytu bir yere çekilirler. Dişi sivrisinekler döllendikten ve kan emdikten 48-60 saat sonra sabahın erken saatlerinde yumurtlarlar. Kimi türlerde yalnız bir kez, kimi türlerde ise 2-3 kez yumurtladıktan sonra ölürler.Yurdumuzun iklim koşullarında, yaz aylarında sivrisinekler en çok 1-2 ay yaşarlar. Erkekler genelde 1-2 hafta, en çok 3 hafta yaşarlar. Döllenmiş ve kan emmiş bir sivrisinek yaşam boyunca 1-3 ya da 4 döl verebilir. Bu döller arasındaki süre yaklaşık 15 gündür.
Sivrisinekler öğleden sonra ikindi sonu, güneş batarken akşama dönüş saatlerinde döllenirler. O gün erken saatlerde pupadan çıkmış olan dişiler güneş batarken uçmaya başladıkları sırada çevreden erkek sivrisinekler birer ikişer ortaya çıkarak çevrelerinde aşağı yukarı oynaşarak ve kendilerine özgü bir vızıltı sesi de çıkararak hızla uçmaya başlarlar. Çevreden tüm erkek sivrisinekler “çiftleşme dansı” denen bu uçuşmaya gelip katılırlar ve “esem” denen erkek sivrisinek birikimi oluştururlar. Culexlerde olduğu gibi kimi kez bu esemlerde sayıları o kadar artar ki bulut görünümü alırlar. Döllenecek dişiler erkeklerin çıkardığı bu sese çok duyarlıdır. Eseme doğru hızla yönelerek uçarlar ve esemin içine girerler. Seçtikleri erkek ile esemin içinde karın karına vererek uçarken çiftleşirler ve ayrılırlar. Döllenme tamamlandıktan sonra dişi yumurtlayabilmek için mutlaka kan emmesi gerekir, dolayısıyla en yakın konağa saldırarak ihtiyacını giderene kadar kan emer. Kan emme işlemi bittikten sonra jitin ( yumurtlama işlemini gerçekleştirebileceği ve suyun bulunduğu alan ) çevresinde kuytu bir yere çekilirler. Dişi sivrisinekler döllendikten ve kan emdikten 48-60 saat sonra sabahın erken saatlerinde yumurtlarlar. Kimi türlerde yalnız bir kez, kimi türlerde ise 2-3 kez yumurtladıktan sonra ölürler.Yurdumuzun iklim koşullarında, yaz aylarında sivrisinekler en çok 1-2 ay yaşarlar. Erkekler genelde 1-2 hafta, en çok 3 hafta yaşarlar. Döllenmiş ve kan emmiş bir sivrisinek yaşam boyunca 1-3 ya da 4 döl verebilir. Bu döller arasındaki süre yaklaşık 15 gündür.